Kaitito

Paraone Gloyne

Paraone Gloyne

He kaitito rongonui a Paraone Gloyne, he kaikōrero, he kaihaka anō hoki. Kua puta te ihu o Paraone i Te Panekiretanga o Te Reo Māori, ā, kua roa hoki e whakapau werawera ana kia ora mai ai te reo Māori me ngā tikanga Māori. Kua whai wāhi ia ki ētehi kaupapa huhua i roto i ngā iwi, puta noa hoki i te motu. Kua hau ōna rongo mō tana kōkiri i te kaupapa o Mahuru Māori i te tīmata rā i te tau 2014 hei whakatairanga i te kōrerotia o te reo Māori i roto i ngā mahi o ia rā, o ia rā. Nā ana mahi rā i whiwhi ai ia i te tohu o Te Waitī mō Te Reo me ngā Tikanga i Ngā Tohu ā-Tau o Matariki i te tau 2018.

Pānui tonu

Ngā waiata a te kaitito
Te Ipukarea

Waitete, te kurī a Tūrongo

  • Kaitito: Paraone Gloyne,
  • Tau:
  • Momo: Whakaeke
  • Namatoro: GLO003

Ngā Kupu

       Kauhehei kei runga
       Kahotea kei raro
       Noho ana mai ko te tapairu tapu roa, mana nui tiketike
       I Piri ai ki te ngākau marū i whakarerea Te Whare o Ngarue e hika e…i!

    Waitete peropero mōkai nā Tūrongo
       I waiho atu ki te Kōpua nui a Taraika eieieie!
       Auē hī auē hei auē!
       Hei huruhuru mō ngā waewae o te uri o Paikea ariki tamatoa nā Uenuku!
       Hei mohorangi mā te mokopuna a Kahungunu ure paratī paratī auē e hika!
10   Moooi moooi Au! Au! Au! Auē!

       Tō ihu e kurī ki te apataki
       Ka whakararo te haere ki Te Wairoa hōpuapua hōngenengene matangirau
       Auē whakauta te haere e hika ki Te Waikaukau o Haumapuhia
       Hukehuke i te ara ki Huiarau kei tua ko te iwi kākahu mauku
15   moumou kai moumou taonga moumou tāngata ki te pō
       Moooi moooi Au! Au! Au! Auē!

       E Tete inumia te au o O-Hinemataroa e rere ana ki Te Mānuka Tūtahi
       Nā Toroa ko Ruaihona ko Te Tahinga-o-te-rā! eieieie!
       Auē e hika ko te kāwai o Rākeitekura ko Mātaatua
20   Takahia atu rā te takutai o Toitehuatahi
       Ki ō huānga o Ranginui, he tama nā Tamatea-pōkai-whenua, pōkai moana
       Moooi moooi! Au! Au! Au! Auē!

       Kei Kaimai ko te whatinga o te whare wāhi awa! E tuku e hika!
       I Te Ara Pōhatu auē kei Whenuakura te putanga o Te Hinu ki te ao

25   Hikihiki, e hika, ki Te Wai-ō-mōu
       Hikihiki, e hika, ki Te Awa-a-Taikehu
       Hikihiki, e hika, ki Te Horahoratanga
       Hoatu, e Tete, kimihia, e Tete
       Hongihongi i te hau, ko ngā kaokao o Tūrongo
30   Kei Rangiātea āhaha

       Whakatika ake taku kurī!
       Au au au!
       Tēnā hoki mai e kurī!
       Au au au!

35   Kia tau ō waewae ki ngā rekereke o te hākerekere
       Moooi moooi! Waitete te kurī a Raukawa!
       Au! Au! Au! Hei!

Ngā whakamārama

Arā noa atu ngā kōrero a te Māori mō te kurī, ā, kei ngā kōrero tuku iho a tēnā iwi, a tēnā aua kōrero. Anei tā mātou mō Waitete, te kurī a Tūrongo. Kua tiki atu i te kurī nei hei tātai haere i ngā kōrero o te haerenga mai o Māhinaarangi i te waka o Takitimu me kore noa e ora mai ēnei kōrero i roto i a mātou ka tahi. Ka rua, hei whakatairanga i ngā kōrero mō te kurī, inā hoki nāna a Māhinaarangi me tōna tira haere i arataki mai. Kua mahue i ngā tuhituhinga ngā kōrero o Waitete, he aha i whēra ai e aua, hoi, koinei tā ōku koroua ki ahau. I a rātou e tātai haere ana i ngā kōrero, kua mau ōku whakaaro i te kurī, ka noho mai a Waitete hei oranga mō aua kōrero i roto i te pūmahara. Tēnei te kawe mai nei hei whakaeke mā mātou ki runga i Te Papanui.

1. Kauheihei
Ko Kauheihei tētahi maunga e tata atu ana ki Te Roto-a-Tara.

2. Kahotea
Ko Kahotea te kāinga o Māhinaarangi, i Te Roto-a-Tara, tata atu ki Te Aute.

3. Noho mai ana ko te tapairu tapu roa, mana nui tiketike
E kōrero ana mō Māhinaarangi.

4. I piri ai ki te ngākau marū...
I kaimōhū ai a Turongo i te mate konehe o Ruapūtahanga.

4. Te Whare o Ngarue
E hāngai ana tēnei ki te whare i hangā e Tūrongo mō rāua tahi ko Ruapūtahanga hei kāinga mō rāua. I māminga tana tuākana, a Whatihua, i a Tūrongo i a ia e hanga ana i tōna whare, mea rawa ake kāore i pai te whare.

4. ...e hika e...
E hika - he whakarangatira tēnei i te mita o te Tairāwhiti, te whenua ūkaipō o Māhinaarangi.

5. Waitete peropero
He kupu anō te peropero mō te kurī.

6. Taraika
Te Roto a Tara - Ko Taraika te rangatira o tēnei rohe i ōna wā.

8. Paikea
Ko Paikea te morehu toa o ngā uri 71 o Uenuku i mate i te parekura ki Te Huripūreiata. Heke mai ai a Māhinaarangi i a Paikea.

9. Mohorangi
Mohorangi is another term for kurī (dog). This word comes from the Whangaōkena area on the East Coast.

9. Kahungunu ure paratī
In reference to Kahungunu and his eight wives.

10. Moooi
Moooi - this is the term used to call a dog in Māori.

10. Au au au
this is the sound of the bark of Waitete the dog.

11. Tō ihu e kurī ki te apataki
Waitete lead Māhinaarangi's retinue.

12. Ka whakararo te haere ki Te Wairoa hōpuapua hōngenengene matangirau
This refers to the group travelling north to the Wairoa region.

12. Te Wairoa hōpuapua hōngenengene matangirau
This is the motto of the Wairoa River.

13. ...Te Waikaukau o Haumapuhia
Haumapuhia is the guardian taniwha of Lake Waikaremoana.

14. Hukehuke i te ara ki Huiarau
The group traversed the Huiarau Range from Waikaremoana, this part of the journey was full of difficulties.

14. ...kākahu mauku
This is a tribal motto of the people of Ruatāhuna.

15. ...moumou kai moumou taonga moumou tāngata ki te pō
This is a tribal motto fo the people of Ngāi Tūhoe.

17. E Tete...
This is the nickname for Waitete.

17. ...inumia te au o O-Hinemataroa e rere ana ki Te Mānuka Tūtahi
The O-Hinemataroa River runs from Ruatāhuna to Whakatāne. This is the path Māhinaarangi followed.

19. Auē e hika ko te kāwai o Rākeitekura ko Mātaatua
In following this path, Māhinaranga was also tracing her bloodlines. Māhinaarangi descends from Rākeitekura, a descendant of Toroa, the captain of Mātaatua.

21. Ki ō huānga o Ranginui, he tama nā Tamatea-pōkai-whenua...
Māhinaarangi travelled to Tauranga from Whakatāne, to visit her people of Ngāti Ranginui.

23. Kei Kaimai ko te whatinga o te whare wāhi awa!
Māhinaarangi traversed the Kaimai Range, it is here that her waters broke.

24. I Te Ara Pōhatu ...
Te Ara Pōhatu: this is the name of a path that runs off the Kaimai Range to Te Kaokao-roa-o-Pātetere.

24. ...auē kei Whenuakura te putanga o Te Hinu...
Raukawa was born at Whenuakura Raukawa, he is referred to as Te Hinu Raukawa.

25. Hikihiki, e hika, ki Te Wai-ō-mōu
The baby was taken to the water, that is Wai-ō-mōu.

26. Hikihiki, e hika, ki Te Awa-a-Taikehu
The baby was also taken to Te Awa-nui-a-Taikehu, which is another name for the Waikato River.

27. Hikihiki, e hika, ki Te Horahoratanga
The baby was carried to the other side of the river, to Te Horahoratanga-o-ngā-kākahu-o-Māhinaarangi. It was here where Waitete ran ahead.

29-30. Hongihongi i te hau, ko ngā kaokao o Tūrongo kei Rangiātea...
Waitete could smell the scent of his master and ran ahead. Ngā Kaokao o Tūrongo refers to the valleys of Wharepūhunga. Rangiātea was the home of Tūrongo