Kaitito
Kīngi Kiriona
Kua hau ngā rongo o Kingi Kiriona (nō Ngāti Ruanui, Ngāti Kahungunu, Ngāti Apa) mō āna titonga waiata, mo āna mahi whaikōrero me āna mahi a Rēhia anō hoki. I puta tuatahi ai tōna rongonui i te wā e kuraina tonutia ana ia, ka eke ia ki ngā taumata whakaihuwaka o ngā whakataetae Manu Kōrero mō te wāhanga reo Māori me te wāhanga reo Pākeha. Ko taua momo rā i kawea atu e ia ki ngā whakataetae kapa haka ā-rohe tatū atu ki Te Matatini.
Ngā waiata a te kaitito
-
E Te Pouaka Whakaata Māori
E Te Pouaka Whakaata Māori!
Kāore koa taku hōhā
Te kūhīhī nei i roto i ahau
Ka ngau ki taku puku, a haha!5...
haere tonu -
Te Harihari Kōrero
Kua rongo rānei koe?
haere tonu
Kua wehe atu tana wahine
Kei te mahi tarau makere
Kua rongo rānei koe?
5 A... -
Te Piki Tūranga
Tērā koia ko Okewa
Te parekawakawa ki a Taupiri
Haea iho nei e te ata
Mōhou e taku Arikinui5...
haere tonu
Te Hono ki Rarotonga
Ngā Kupu
Tūrou! Tūrou!
E noho ana i te toka ki Ngātangiia e
Te iringa tēnā o Tainui e
I Te Moana-nui-a-Kiwa
5 Ka tangi pōrutu mai ko te au mahara e
Te hekenga mai i Hawaiiki e
I Te Moananui-a-Kiwa
Tūrou! Tūrou!
Nau mai e Tāne, oro mai! Tūrou!
10 Ka kau tāua i te awa, Pikopiko-i-whiti
Koakoa e Tāne, Te Kārae-a-Kura
Ka puta ki te whana putuputu a Tangaroa
Ki Tahiti nui, ki Tahiti roa,
Heke te Tai nui, heke te Tai roa
15 Ka Ītere te waka ki Araura
Ūtataki! Ūtataki e!
Ka whakapaparia te uri tūpuna, ko Taitumu tēnā!
Whenua Tuarea, whenua ākau e i e
Araura, Ūtataki whenua
20 E tia, e tia, e tia! E ranga, e ranga, e ranga!
Rangahaua kei whea Te Ika-a-Ngahue
Kei Tiritiri-o-te-moana i a haha!
Ka tere ki mua, ka tae ki uta rā
Ki Rarotonga, ki Ngātangiia
25 Te kūreitanga o aku tini waka
Kuikui, whitiwhiti ora, he whenua ipukarea!
Whitiwhiti ora, ko Aotearoa!
(Ki te urunga, ki te moenga!)
Whitiwhiti ora, ko Aotearoa - taku ipukarea!
30 Ki te takotoranga i takoto ai te waka
Tainui e, hi!
NgÄ whakamÄrama
Nō Te Iti Kahurangi te hōnore, i te marama o Hepetema rua mano mā iwa, i whai wāhi ai rātou ki te tira haere a Kīngi Tūheitia ki Rarotonga. He mea whakarite te haerenga nei e te Kāwanatanga o taua whenua, hei whakakaha i ngā here kōpūtahi i waenga i ngā iwi e rua.
Nā, i a rātou i reira, he nui ngā kōrero i puta mō te hono a Tainui waka ki Rarotonga. Ko te kōrero kei a ngaa iwi o Rarotonga, e pēnei ana. He tangata kē a Tainui i whānau mai i roto o Tahiti, engari, i whāngaihia e ōna tūpuna i Hawaiiki. Ka rangatahi ana a Tainui, ka tupu te hiahia ki roto i a ia ki ōna mātua, me ana teina i mahue atu rā ki Tahiti. Ko te Kārae-a-Kura te ingoa o te waka i tere i a ia i Hawaiiki ki ana teina, arā, ki a Tai-te-ūkui, Tai-te-nio-veri, Tai-te-rā-varu, me Tai-te-rā-iva. Nō muri mai, ka karangahia te kāhui nei me ō rātou uri ko Ngāti Tai.
Kāore i roa, i pākiki a Tainui me tōna whānau mō ngā whenua kei tawhiti. I piki rātou ki runga i tōna waka, i whakaingoa anōtia te waka ko Ītere. Tō rātou ūnga tuatahi ko Araura, e mōhio whānuitia ana i ēnei rā ko Aitutaki. I konei, i noho a Tainui ki a Kura-i-te-rā, he wahine nā te rangatira, nā Rū, i kite tuatahi i te moutere o Araura. Ko te uri ko Taitumu.
Ka taka te wā, ka tau te tupuna a Ngahue ki Araura me ana kōrero whakarekareka mō te pounamu i kitea rā e ia i Tiritiri-o-te-moana, arā, i Aotearoa. He pērā rawa te whakamīharo atu a Tainui ki ēnei kōrero a Ngahue, i piki anō rātou ko ana uri ki tana waka. Nō konei i Tainui ai te ingoa o te waka. I tere rātou ki te whanga o Ngātangiia, ki Rarotonga, ki te wāhi i kūrei ai hoki ērā atu waka o te Māori. Katahi rā a Tainui ka heke pēnei mai ki Aotearoa.
Ko tō rātou, ko tō Te Iti Kahurangi maringanui, ko ngā wāhi o roto i ēnei kōrero kei Rarotonga me Araura, he wāhi i tae-ā-tinana atu ai rātou. Ka mutu, ko nga rangi i ētahi wāhanga o te whakaeke nei, he tauira nō ngā momo waiata taketake pēnei i te ute me te pe’e, i tīpakohia i roto i ā rātou hīkoinga wae.
Nō reira, he whakamaharatanga tēnei ki tā rātou haere ki Rarotonga i te taha o te Kīngi, e kore e maunu i te pūkeitanga mahara.
10-11. Ka kau tāua i te awa, Pikopiko-i-whiti, Koakoa e Tāne, Te Kārae-a-Kura
He kupu ēnei nō roto mai i te karakia a Hoturoa mō te whakarewanga o te waka Tainui i Pikopiko-i-whiti. Hāngai pū ana i konei, i te mea, ko tēnei wāhanga o te whakaeke kei te kōrero mō Pikopiko-i-whiti.
16. Ūtataki! Ūtataki e!
Ko Ūtataki he ingoa anō mō Aitutaki, arā, mō Araura. I tino tauiratia ai te rangi me ngā kupu o tēnei whiti i te waiata rongonui a Ngā Kuki Airani e kīia nei ko ‘Kia Orana’.
18. Whenua Tuarea, whenua ākau e i e
Koinei te marae i nōhia ai e Tainui me ōna uri o Ngāti Tai i Araura. He mea hari mātou ki te marae nei, he papa mārakerake noa kei te tahatika o te moana.
21. Rangahaua kei whea Te Ika-a-Ngahue
He nui ngā kōrero mō tēnei, mō te ika a Ngahue. Ki ētahi, he toki pounamu. Heoi, ko te whakarāpopototanga; koinei te kīanga mō te pounamu i haere mai ai a Ngahue ki Aotearoa.
26. Kuikui, whitiwhiti ora, he whenua ipukarea!
Ko te tangi a te manu pīpīwharauroa. Ki tā ētahi o Waikato, i te maruatata haeretanga o Tainui ki Aotearoa, i kitea e ngā tāngata o runga i te waka tēnei manu. Nō konā rātou i mōhio ai kua tata te kāinga rua.